ڳُجهڙي ڍورو ڪرهي

�ن جو جواب ڏيڻ لاءِ هتي ڪابه پهر ڪونه هئي. پر ڪجهه عقيدتمند هتي مقرر وقت تي ننڍڙو ميلو به هڻندا آهن. هتي هڪ ننڍي چوديواري ۾ڪجهه قبرون موجود آهن جن کي عقيدتمندن سائو رنگ ڏيئي مٿان ڪاٺ جو اڌو گابرو ڇاپرو ٺاهي ڇڏيو آهي. ڪن قبرن تي زبون پڙ پيل هئا. ننڍڙي چوديواريءَ ۾ قبر جو اسٽرڪچر ان کي ’صحابو‘ قرار ڏيڻ لاءِ ڪافي هو.

پر، هن هنڌ دلچسپيءَ جي اصل اڏاوت هڪ عاليشان گبربند جي هئي جنهن کي سومار ’ٻڌل تلاءُ‘ ٿي چيو. سر زمين جي صورتحال ڪجهه ايئن هئي ته هن مختصر ۽ جهڪيل ماٿريءَ جي ڍورين جو برساتي پاڻي محمد علي اصحابي وٽ هڪ گهري گهاري مان جبل کان ٻاهر نڪتو هليو ٿي ويو ۽ وڃي ٿي بارڻ جي ڪنڌيءَ وارن پٽن ۾ پيو. هن بند جي اڏاوت جو مقصد پاڻيءَ جو رخ بدلائڻ نه پر مٿان ايندڙ ريٽ کي جهلڻ رهيو هوندو ته جيئن ان جمع ٿيل ريٽ تي زمين آباديءَ لائق ٿئي.

بظاهرايئن پيو لڳي ته جنهن ماپ جو بند ٻڌو ويو آهي ۽ ان تي جيتري محنت ٿي آهي،ان سان اوتري زمين تيار نه ٿي هوندي جيتري معمارن سوچي هوندي. ها! وقت سان هن گبربند جي اڌو اڌ اڏاوت لڙهي چڪي آهي، البت باقي بيٺل اڏاوت پوريءَ طرح محفوظ آهي، هن بند جي ڊيگهه 37 ميٽر (قائم) + 37 ميٽر (ڊٺل): ڪل 74 ميٽر آهي. اتر کان ڏکڻ رخ ۾ بيٺل هن اڏاوت جي بنياد ۾ ويڪر 10 ميٽر، ٻن مرحلن واري ٽاپ جو مٿيون حصو 2.60 ميٽر، اولهه پاسي (گهاري وارو پاسو) ديوار جي ذري گهٽ اُڀي لاهي 7.50 ميٽر هئي. هيءَ به غالباً تاريخ کان آڳاٽي اڏاوت آهي.



چوهڙ لَڪ:

هن لڪ کي شيخ اياز پنهنجي شاعري ۾ استعمال ڪري امر ڪري ڇڏيو آهي. ”آڏو چوهڙ لڪ، مسافر ڪٿي نه ڀڃبو ٿڪ!“، ڪنهن زماني ۾ هي لڪ واقعي ڏکيو هو پر هاڻي ورن وڪڙن سان پڪي روڊ جي هڪ سولي گذر گاهه آهي. مون هتي ميل پٿر ڏسي گاڏي بيهاري ۽ فاصلا نوٽ ڪيا؛ سپر هاءِ وي هتان 10 ڪلوميٽر پري آهي، حيدرآباد 59 ڪلوميٽر، ڪراچي 120 ڪلوميٽر، ٿاڻو بولا خان 10 ڪلوميٽر ۽ ٿاڻو احمد خان 18 ڪلوميٽر. هن وقت ٿاڻي احمد خان تائين پڪو روڊ آهي. ٻيا روڊ به تعميراتي رٿائن ۾ شامل آهن، ٿي سگهي ٿو ته جلد ئي هتي، ٿاڻي عارب ۽ ڪرچات تائين روڊ پئجي وڃن.



هاڻي اسان جو رخ سپر هاءِ وي ڏانهن هو. اسان کي حال احوال جو يا بحث جو سٺو موقعو هميشه ان وقت ملندو آهي جڏهن اسان جيپ ۾ سفر تي هوندا آهيون يا ڪٿي ڊاٻو ڪندا آهيون. هاڻي به جڏهن چوهڙ لڪ کان روانا ٿياسون ته سومار برفت ڪنهن اهڙن ڪوٽيرن جو ذڪر ڪيو جتي هن کي زمين ۾ پُوريل ڪنهن مَٽ مان هڏيون مليون هيون. هي همراهه به سڄي عمر خزاني جي تلاش جي خفت ۾ رهيو آهي پر اڃا تائين ڪامياب ڪونه ٿيو آهي.

ان ڳالهه تي بخاري صاحب کي به ڪا وسري ويل سائٽ ياد آئي، ”ڪنهن ماڻهوءَ مون کي به ڊگهڙي (جئمس آباد) روڊ تي هڪ سائٽ ڏيکاري هئي. اها هنن جي پنهنجي زمين هئي ... ان ۾ زمين کيڙيندي هَـر ڪنهن جاءِ تي اٽڪيو. پوءِ جو کوٽڻ شروع ڪيائون ته ڪي مستطيل ۽ باترتيب کوٽيل کڏون ظاهر ٿيون، جيڪي ايتريون اونهيون هيون جو ماڻهو هيٺ وڃي بيهي. تقريباً ست اٺ فٽ گهريون هيون. انهن جي ڪنڊن ۾، ڪنهن جي هڪ ڪُنڊ ته ڪنهن جي ٻنهي ڪنڊن ۾ پاڻيءَ جي نادين جهڙيون ناديون رک (خاڪ) سان ڀريل هيون ... مون پنهنجي زندگيءَ ۾ اها عجيب سائٽ ڏٺي آهي جيڪا گهٽ ۾ گهٽ سنڌ ۾ مون ٻئي هنڌ نه ڏٺي آهي ... هنن انهن مان ٽي کولي ڇڏيون هيون، انهن ۾ الائي ڇا هو!؟“ بخاري صاحب ماٺ ٿي ويو.

”ته ڇا انهن ۾ هڏيون به هيون؟“

”اهي خاڪ سان ڀريل هيون، انهن کي کولجي ها ته خبر پوي ها! ... آئون في الحال ڇڏي آيو هئس، پوءِ وري منهنجو وڃڻ به ڪونه ٿيو. مون کي خيال هو ته ڊپارٽمينٽ کي چوان!“ بخاري صاحب پنهنجين يادگيرين مان ٻڌايو.

شاهه صاحب جڏهن ’پاڻيءَ جي نادين ۾ ڀريل خاڪ‘ جو ذڪر پئي ڪيو ته ان مهل هو ذهن جي ڪنهن ڪنڊ ۾ ان امڪان تي سوچي رهيو ته شايد سومار برفت ’مٽن ۾ هڏين‘ جي جيڪا ڳالهه ٿو ڪري، متان اها به ’خاڪدان ۾ تدفين‘ جي ڪا صورت هجي! في الحال ته ٻُڌ سُڌ جي ڳالهه هئي ، ٻُڌل ڳالهه ڏٺل جي برابر ڪيئن ٿي سگهي ٿي؟ پر فرض ڪجي ته ڪا هڪ ڳالهه، يا شئ ڪنهن ٻي ڳالهه يا شئ يا صورتحال کي سمجهڻ ۾ مدد ڪري ٿي يا سمجهڻ جي ڪا صورت ڪڍي ڏئي ٿي ته اها وڏي ڳالهه آهي، چڱي ڳالهه آهي.

صبح جا سوا ست ٿيا اسان سپر هاءِ وي تي پهتاسون ۽ پوءِ لوڻي ڪوٽ ٿاڻي طرف رخ ڪري هلياسون. اسان کي ٿورو فاصلو هاءِ وي تي هلي وري جبل جو رخ ڪرڻو هو. هن هنڌ حيدرآباد 50 ڪلوميٽر ۽ لاهور 1123 ڪلوميٽر جو پٿر لڳل هو. هيءَ لوڻي ڪوٽ جي حد آهي. لوڻي ڪوٽ پاڻ ٺٽي ضلعي ۾ آهي پر پوليس جي لحاظ کان دادو (هاڻي ڄامشوري) وٽ آهي. چوهڙ لڪ کان اوريون هيٺيون پاسو ٺٽي ضلعي ۾ آهي، ’ڄنگهڙي مڪان‘ آرڪيالاجيڪل ماڳ به ٺٽي ضلعي ۾ آهي. لوڻي ڪوٽ منهنجو 92_1991 ڌاري ڏٺل هو. ان سفر ۾ تاج صحرائي صاحب مون سان گڏ هو.



دشاشول جي گهڙي:

اسان جو سفر دروات ۽ جيلانيءَ جي ڀِٽ ڏانهن جاري هو. هاءِ وي کان هڪ پيٽرول پمپ جي ڀر مان پڪو روڊ جبل ڏانهن ٿي ويو. تقريباً 7.50 وڳي صبح جو اسان ڳوٺ حسين شورو ڄنگهڙي وٽان لنگهياسون، هيءُ ٿاڻي بولا خان کان ڪوٽڙيءَ جو پراڻو رستو هو. ”هتي ويجهو جيلانيءَ جي ڀٽ آهي اها ڏسي پوءِ اڳتي هلنداسون.“ سومار چيو.

”جيلانيءَ جي ڀِٽ تي ڇاهي؟“ بخاري صاحب پڇيو.

”پهرين جيلاني مقام آهي.“ سومار برفت چيو. ٺيڪ ان مهل ان مقام به منهن ڪڍيو پر پهرين نظر ۾ ايترو اهم نظر ڪونه آيو،

”اڳتي هلو! ڀِٽ ڏيکار!“ بخاري صاحب هتي وقت وڃائڻ مناسب نه سمجهيو. جيپ ڀٽ وٽ هڪ هنڌ بيهي رهي. هي ڄڻڪه اڇڙي ٿر ۾ ڪنهن ننڍي ڊرنهه (shifting sand dune) جو ٽڪرو هو.

”هن ڀٽ کي ته جڏهن ڇاڻجي تڏهن خبر پوي ته ٺڪريون ڪٿي آهن!“ اسان کي پري پري تائين ٺڪريون نظر ڪونه آيون.

”ابا هيڏي ساري ڀٽ جي ڪهڙي پاس هلي بيهون؟“ بخاري صاحب ڪجهه بيزاريءَ ۾ پڇيو. مون کي محسوس ٿيو ته ’دشاشول‘ واري گهڙي اچي وئي آهي. سومار ڪجهه منجهيل هو، کيس ٺڪرين وارو ماڳ هٿ نه ٿي آيو، سو گهٻرائجي ويو. اهو به سمجهيائين ته بخاري صاحب ناراض آهي.

”هلو اڳتي، بابا جتي پڪ هجئه اتي وٺي هل، ايئن هِتي هُتي وقت نه وڃاءِ!“

”جي سائين!“ سومار محتاط ٿي ويو ۽ من ئي من ۾ الائي ڇا سوچيائين جو ’کريو ساٿ‘ به نه ڏيکاريائين، پڪ سان ڪي ماڳ به پوئتي ڇڏي ويو ۽ سڌو وڃي دروات تي بيٺو.



دروات:

اسان دروات جي اوڀر واري منهن تي بيٺا هئاسون. هيءَ اها جاءِ آهي جتي نئه بارڻ اولهه کان اوڀر طرف هلندي ٿاڻي بولا خان تعلقي جي حدن مان نڪري جبل ڇڏي ڪوٽڙي تعلقي جي هيٺاهين علائقن ۾ داخل ٿئي ٿي. جابلو سلسلن جي لحاظ کان هيءَ اها جاءِ آهي، جتي ل�