ھِنايانا ۽ مَھايان فرقا

ھِنايانا ۽ مَھايان فرقا
ھِنايانا (Theravada) فرقو، ٻُڌ مَت جي مھايان فرقي کان اڳ آھي. پر، ھن وقت دنيا ۾ مھايان فرقو تعداد ۾ وڌيڪ ۽ پکڙيل آھي. ٻُڌ عالمن جي تشريح موجب مھايان فرقو اصل ۾، ھِنايانا جي توسيعي صورت آھي. انڪري سمورا مھايان اصل ۾ ھِنايانا آھن، پر سمورن ’مھايان‛ کي ’ھِنايان‛ نه ٿو چئي سگھجي. مھايان فرقي کي ٻُڌ بادشاھن وڏي ھٿي ڏني. ٽين صدي قبل مسيح ۾ ٻُڌ مت کي طاقتور اشوڪ جي بادشاھيءَ ۾ سرپرستي حاصل ٿي، ۽ ھُو ٻُڌ مَت جي ڦهلاءَ جو وڏو حامي ٿيو ۽ ھن مَت تي عمل ڪيو.
مھايان فرقي کي انڪري به مقبوليت ملي ته ڪنھن ’مھايان‛ ٻُڌ لاءِ اھو ضروري نه ھو ته اهو گوتم ٻُڌ وانگر نرواڻ وٺي، توڻي جو ھُو نرواڻ کي ويجھو به پھچي وڃي، بلڪه ھن لاءِ ٻُڌيستوا (Bodhisattva) جي منزل ئي ضروري ھئي ڇاڪاڻ ته ان ريت ھُو’ راست راھه‛ تي ھلي خلق خدا کي نرواڻ جي حصول ۾ مددگار ۽ محافظ رھي پئي سگھيا. ھن فرقي موجب ٻُڌ مَت جو پرچار فقط شخصي آتما جي ترقيءَ لاءِ نه ھو پر اصل مقصد ان فلسفي جو پرچار ۽ ان کي پکيڙڻ ھو. اھو ئي سبب ھو جو اشوڪ ٻُڌ مت جي پرچار لاءِ سڄي ھندستان ۽ ھندستان کان ٻاھر ايلچي موڪليا.
ھِنايانا فرقي وارن جو بنيادي زور ٻُڌ جي اَٺن اصولن واري واٽ، جوڳ ۽ مراقبن تي ھو. ان ريت باقي دنيا ان مَت ڏانھن مائل ٿيڻ کان قاصر ھئي. مھايان فرقي ھِنايانا ۾ ترميم ڪري ٻُڌڪن اصولن ۾ ردوبدل ڪئي. بادشاھن ۽ رياست جي ٻُڌ ٿيڻ کان پوءِ ان جي توسيع ۽ حفاظت لاءِ فقط ٻُڌ راھبن سان سماج ھلي نه ٿي سگھيو، ان لاءِ سڄي پورھيت طبقي ۽ رياستي نظام کي ان ھيٺ رکڻو ھو. مھايان فرقو ھِنايانا جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ ماڻھن کي ٻُڌ مَت ۾ شامل ڪري سگھيو ٿي، ۽ ايئن ئي ٿيو. پوءِ، ان ئي مھايان (وڏي گاڏي)طبقي Theravada فرقي کي ھِنايانا (ننڍي گاڏي) چيو. آئون سمجهان ٿو ته ان ئي مهايانا فرقي جي عام مقبوليت سبب سنڌ ۽ پنجاب جو عوام ’مهانا‘ ٿيو. اهو ئي لفظ اڄ ’مهاڻا‘ جي صورت ۾ رائج آهي. غالباً سنڌ جا مڇي مار لوڪ آخر تائين مهايانا (ٻڌ) رهيا. جڏهن مڇي مار لوڪ آخر تائين مهايانا (ٻڌ) رهيا. جڏهن مسلمان ٿيا ته به مهاڻا سڃاڻپ باقي رکيائون ۽ کانئن اصل معنيٰ وسري وئي. موهن جي دڙي وارو اسٽوپا به غالباً ساڳي طرح ’مهايانا‘ لوڪن سبب اهو نالو برقرار رهيو. منهنجي خيال ۾ هي اسٽوپا ڪشان مهايانا دور کان اڳ جو آهي ڇو ته هتان ٻڌ جي مورتي نه ملي آهي.

سنڌ ۾ اسٽوپا
اوائلي ٻُڌڪي آرٽ ۾ ٻُڌ کي ڪڏھن به انساني صورت نه ڏني وئي. پر اسٽوپا يا ڌرم چڪر ٻُڌ جي علامت ھو (انڪري شايد ايئن سمجھڻ مناسب ٿيندو ته جتي جتي ٻُڌ جي شبيھه موجود نه آھي ۽ محض ٻُڌڪيون علامتون ملن ٿيون، اھو اوائلي ٻُڌڪو ماڳ آھي ۽ گھڻو ڪري هنايانا فرقي سان تعلق رکي ٿو . سنڌ ۾ اسان کي ڪاھوءَ جي دڙي تي ئي ٻُڌ جون وڌ ۾ وڌ مورتيون نظر آيون آھن، باقي ٻئي ڪنھن به اسٽوپا يا ٺُلھه تي اھڙي فن جو مظاھرو نه ٿو ملي. سڏيرڻ جو ٺلهه، ٻڌڪا ٽڪر، ماجيران جي ماڙي وٽان به ڪشان دور جو فن مليو آهي.
اسان بھرحال اھو نٿا چئي سگھون ته سمورن اسٽوپائن ۾ ٻُـڌ جي رَک يا جسماني تبرڪ رکيل آھي، البت پوِءِ وارن ڏينھن ۾ ايئن ٿيندو رھيو ته ٻڌ سان منسوب شيون رکي اتي اسٽوپا طرز جون اڏاوتون ٺھنديون رھيون يا وري ايئن به ٿيو ته جتي جتي ٻوڌي مھا سنتن رھائش اختيار ڪئي يا وِھارا قائم ڪيا، اتي پڻ ھن مذھبي علامت کي اڏاوتي صورت ڏني وئي.
سنڌ ۾ لڀجندڙ ٺلهن (اسٽوپائن) ۾ عام طور ’ويدڪا‛ (ٺُلھه) پڌرا آهن. انهن تي انڊي، ۽ ان جي چوڌاري ’ويدڪا‛ (چوڌاري طواف جو رستو ) صاف ۽ پڌرا هوندا آھن. انهن کان مٿيان آثار ڊهي چڪا آهن، ان ڪري انڊي (گنبذ) کان مٿيان ٻيا مرحلا نٿا ڏسجن. ايئن نئنگ ۽ ڪيھرجِي وارن پٿري اسٽوپائن ۾ ته ظاھر آھي پر غور سان ڏسجي ته اتر سنڌ جي ميداني علائقي ۾ ڊرٻ چانڊيو، گاجي کھاوڙ (تعلقو وارھه)، ڌامراھه، لکي غلام شاھه (تعلقو ڳڙھي ياسين)، ماڙي ٺُل، ٽُوپ دڙو (تعقو ميرو خان)، ٺُلھي (تعلقو لاڙڪاڻو)، بگو دڙو (تعلقو شھداد ڪوٽ) وغيرهه جي بيھڪ به اھڙي ئي آھي جن جا ويدڪا (ٺُلھه) ظاھر ظھور بيٺاآھن ۽ پري کان ڏسبا آھن. انھن کان سواءِ دولت پور لڳ ’مير رڪڻ جو ٺُلھه‛ ته شاندار مثال آھي. جُھڪر ، باڊھه لڳ ڪانڌڙا / ڌامراھه دڙو وغيرهه تي به اسٽوپائن جي موجودگيءَ جو گمان ڪري سگھجي ٿو پر ھن وقت اتي ويدڪا، انڊا ۽ ’ھرميڪا‛ باقي نٿا ڏسجن ڇاڪاڻ ته اڪثر دڙن کي ماڻھن خزاني جي لالچ ۾ کوٽي تباھه ڪري ڇڏيو آھي.