۽ هاڻي مادام به چيو….

29 مارچ 1996ع
۽ هاڻي مادام به چيو….

”آزاديءَ جي معنيٰ اها ناهي ته توهان جو پاڙيسري ان مهل تائين توهان جي سار سنڀال لهي جيستائين توهان بيمار يا ٻار آهيون!“ اهي لفظ انگلينڊ جي اڳوڻي وزيراعظم مارگريٽ ٿيچر جا آهن، جنهن کي سندس اقتدار جي وقت ۾ ”فولادي خاتون“ چيو ٿي ويو. مارگريٽ ٿيچر اڄڪلهه پاڪستان آيل آهي ۽ پاڪستان جي اقتصادي صورتحال تي گهري نظر رکڻ کانپوءِ پنهنجي راءِ ڏيئي رهي آهي. مادام ٿيچر جي ابتدائي جملي جو سڌو سادو ترجمو هي آهي ته پاڪستان غربت تي ضابطي جي پوزيشن ۾ ڪو نه آهي ۽ ڪو ٻيو ڪيترو وقت پاڪستان جي مدد ڪندو؟ ان ڪري پاڪستان پنهنجي مال ۽ سياسي صورتحال پاڻ سڌارڻ جي ڪوشش ڪري.
”بيمار جي خدمت“ ڪرڻ هڪ ڀلائي سهي پر هڪ لاوارث ۽ مستقل بيمار جي خدمت ڪو پاڙيسري ڪيترو وقت ڪري سگهي ٿو؟ انڪري خود بيمار کي پنهنجي بيماريءَ سان وڙهڻ ۽ بيماري جي بستري تان اٿڻ جي طاقت پيدا ڪرڻي پوندي. پاڪستان جي معيشت بيمار آهي، پر، اها ڇو بيمار آهي؟ مادام ٿيچر اهو بلڪل درست چيو آهي ته بنيادي ڍانچو خراب آهي، زراعت تي ضرورت کان وڌيڪ مدار آهي، بجليءَ جي فراهمي ڀروسي جوڳي نه آهي، محصولن جي حوالي سان پاڪستان تي سياسي دٻاءُ آهي ۽ ٻيا به انيڪ مسئلا آهن. پاڪستان جي اها معاشي حالت 21هين صديءَ جي چائنٺ تي آهي ۽ ترقي يافته دنيا پاڪستان کي ان صورتحال ۾ ”بڇڙي بيماري ۾ ورتل مريض“ طور ڏسي رهي آهي. ترقي يافته دنيا بيمار جون ميڊيڪل رپورٽون ڏسي جيڪي ڪجهه ٻڌايو آهي، اها ڳالهه اسان مريض جي حيثيت ۾ اڳ ئي ڄاڻون ٿا پر حل ڪهڙو آهي؟
حل تڏهن نڪرندو جڏهن بيماريءَ جاجيوڙا لڳڻ جو ڪارڻ معلوم ٿيندو. انگريزياڻي چوي ٿي ته ”اهي مسئلا ماضيءَ ۾ ملڪ ۾ عدم سياسي استحڪام سبب وڌيا آهن.“ مادام اهو چوڻ کان لنوائي وئي ته پاڪستان جي هاڻوڪي حالت به عدم سياسي استحڪام واري آهي. ممڪن آهي ته هوءَ مهمان جي حيثيت ۾ ”خيال“ ڪري وئي هجي پر اسان کي ته خبر آهي. نيٺ، بيمار کان وڌيڪ بيماريءَ جو حال ٻيو ڪير ٿو ڄاڻي سگهي؟ مادام ٿيچر رومال ۾ ويڙهي گهڻيون ئي ڳالهيون ڪري وئي آهي، جيڪڏهن ڪو سمجهڻ چاهي ته هن لاءِ مادام جي ڳالهين ۾ گهڻو ڪجهه موجود آهي. هوءَ گهمائي ڦيرائي اهو سڀ ڪجهه چئي وئي آهي. جنهن ۾ سفارتي رنڊڪون آڏو ٿي آيون.
ساحر لڌيانويءَ کي حيرت هئي ته سڄو لوڪ اسان تي آڱر کڻي ٿو ته اسان تهذيب کان وانجهيل، جاهل ۽ ڪور ماڻهو آهيون پر مادام اڃا تائين خبر ناهي ته ڇو چپ آهي! نيٺ، مادام به ڳالهايو ۽ زهر جهڙي ڪڙي سچ جو ڪيپسول کارائي وئي. ساحر مادام جي عظمت ۽ عوام جي ذلت جو قسم کڻي مادام کي درخواست ڪئي هئي ته اها به چوي ته ”غريبن ۾ شرافت ڪهڙي؟“ سو، مادام اها درخواست قبولي ورتي ۽ رومال ويڙهي اهو سڀ ڪجهه ٻڌائي وئي جيڪو لوڪ چوندو اهي.
مادام ٿيچر چيو، ”انساني حقن جي ڀڃڪڙي ڪندڙ حڪومتون مثبت اقتصادي ترقيءَ جي يقيني نٿيون بڻائي سگهن ۽ اصل ۾ اهي ئي آمر حڪومتون آهن!“ مادام جا اکر ڪاسائيءَ جي ڪاتيءَ وانگر ڪهن ٿا. هوءَ آمريت جو تصور ئي بدلائي ڇڏي ٿي. اسان جي تصور ۾ جڏهن به ڪنهن آمر جي تصوير ايندي آهي جنهن باوردي ماڻهوءَ جي ايندي آهي.اسان جي نسل پنهنجي ملڪ ۾ اصلي بادشاهه ڪو نه ڏٺا اهن ان ڪري ڪنهن تاجدار جو فوٽو ذهن ۾ ڪو نه ٿو اچي. ڇا جمهوري راڄ ۾ به آمريت رائج ٿي سگهي ٿي؟ مادام ٿيچر اها ئي ڳالهه ٻڌائي رهي آهي.
جيڪڏهن عوام حقيقي انصاف کان محروم آهي، بنيادي انساني حق هيٺين سطح تائين ڪو نه لٿا آهن، محصولن رعيت کي نپوڙي ڇڏيو هجي ۽ هر عذاب جي تهمت عوام کي رکي وڃي ته پوءِ اها سچ پچ سوچڻ جي ڳالهه آهي ته جمهوريت ۽ آمريت ۾ ڪهڙو فرق هوندو آهي؟ آمريت ۾ بادشاهه سلامت، چيف مارشل لا ايڊمنسٽريٽر، صدر مملڪن يا وزيراعظم پنهنجي هٿ ۾ چهبڪ جهلي عوام کي ڪو نه ڪٽيندو آهي. اهو ڪم هر دور ۾ سندن پاران ڪي ادارا يا طاقتور طبقا ڪندا آهن. ان چهبڪ بازيءَ کي رياستي ڏاڍ چئبو آهي جنهن ۾ مادام ٿيچر موجب سڄي دنيا ۾ ايتري ماڻهو مري چڪا آهن جو هيل تائين سڀني عالمي توڻي علائقائي لڙاين ۾ مجموعي طور به ڪو نه مئا آهن.
دنيا ۾ لڳل جنگين ۾ 3 ڪروڙ 60 لک ماڻهو مئا آهن پررياستي ڏاڍ ۾، جنهن کي مادام ”آمراڻين حڪومتن جي هلت“ چوي ٿي، 11 ڪروڙ 90 لک ماڻهو مئا آهن. هوءَ سوال اٿاري ٿي ته آخر ”آزادي ۽ آزاد معاشري ۾ ڪهڙو فرق آهي؟“ يقينن ان سوال جي جواب ۾ هرڪو ايئن ئي چوندو ته آزاد معاشرو ئي جمهوري معاشرو ٿي سگهي ٿو ۽ جنهن معاشري ۾ انساني حقن جي ڀڃڪڙي ٿئي، اهو قطعي آزاد نه آهي ته فقط اهو ئي معاشرو آزاد ٿي سگهي ٿو جتي جهوري قانون پنهنجي روح سميت نافذ هجي. روح نڪتل جمهوريت نافذ ڪرڻ هڪ لاش نافذ ڪرڻ واري ڳالهه ٿيندي.
50 سالن جي رڪارڊ ۾ جيڪڏهن اسان جنگي حالتن ۾ امن وارين حالتن ۾ سنڌ اندر غير فطري موتن جو حساب لڳايون ته جواب ڇا ايندو؟ جيڪڏهن سرڪاري ۽ غير سرڪاري بندوق جي گوليءَ جو استعمال ۽ اذيت گهرن ۾ موت وڌيڪ ٿيا آهن ته پوءِ ان ڳالهه جي تصديق ٿئي ٿي ته امن جي دوران وڌيڪ ظلم ٿيو آهي. پاڪستان جي مخصوص سياسي هالتن ۾ ان طلم ۾ غير رياستي ڌريون به برابر جون شريڪ آهن، جن بابت اڃا به خاطري آهي ته اهي خودبخود پيدا نه ٿيون آهن. ٻئي پاسي عام ماڻهوءَ جي معاشي حالت به گواهي ڏئي ٿي ته عوام کي جمهوريت جو مٺو ميوو اڃا تائين ڪو نه مليو آهي. شايد ان ڪري ان جو روح گم آهي. جمهوريت جو روح شايد ان ڪري گم آهي ته 50 سالن جي تاريخ ۾ جمهوري عمل جي ڪل عمر 12-13 سال مس آهي. ان ريت جمهوريت پاڪستان ۾ اڃا جوان نه ٿي آهي. جمهوريت عمل ۾ پنهنجو پاڻ کي پاڻ بهتر ڪندي آهي. هاڻوڪي آئيني، عدالتي ۽ سياسي ويڙهه کي به ساڳئي پسمنظر ۾ ڏسي سگهجي ٿو.