’توگائو‛ جا سرھه؟

۽ اڳتي آخر تائين پاڻي جي بُوند جو ڪو قدرتي ذخيرو ڪونه ھو. قافلي وارن سان گڏ اُٺ به ٽارن کي پاسو ڏيئي ساھي پٽي رھيا ھئا پر ھڪ اوٺار نئه جي ٻئي ڪپ تي نهايت اُڀي ٽڪريءَ جي اڌ تي چڙھيو بيٺو ھو ۽ اڃا مٿي چڙھڻ جي ڪوشش پئي ڪيائين.


”ھِي اتي ڇا ٿو ڪري؟ مار پويس، پنهنجي ٽنگ نه ڀڃائي وجھي!‟ محمد خان حيرت ۾ ڏٺو.


”جبل جي ڪا ٻوٽي ڏٺي اٿس، چوي ٿو اُٺ کي کارائيندس ... اُٺ سان گھڻي دل اٿس!‟ محمد خان جي ڪمدار چيو. جابلو ماڻھو پالتو جانور کي گھر ڀاتيءَ وانگر سمجھندا آھن، ان جي تڪيلف کي محسوس ڪندا آھن ۽ ان جي مرضي ۽ پسند جو خيال ڪندا آھن. ان جو مثال اسان جي سامھون ھو. ھمراهه اُٺ کي ان جي پسند جي ٻُوٽي کارائڻ لاءِ پنهنجي جان جوکي ۾ وجھي ڇڏي ھئي.


مون بُٺ تي ھيڏانهن ھوڏانهن نهاريو ته سامھون پٿرن سان بنياد رکيل نظر آيا، ان جو پتو ڪرڻ جي ڪوشش ڪيم ته محمد خان چيو، ”سولائيزيشن آھي!‟ ھُو قديم آثارن لاءِ ’سويلائيزشن‛ جو لفظ استعمال ڪندو آھي.


بخاري صاحب ان ماڳ جو اڳ ئي جائزو وٺي چڪو ھو. ڪنڌ ھائوڪار ۾ لوڏيندي چيائين، ”ھائو! سائيٽ آھي، اھو ٻُڌڪو سلسلو ته پاڻ يڪو ڏسندا پيا اچون!‟





نــوان ڏَس


”لڳي ٿو ته چِٽن جو سلسلو ھاڻي کٽي ويو!‟ مون بُخاري صاحب آڏو پنهنجو خيال ظاھر ڪيو.


”اڃا ڪٿي ڪٿي ڪو ھوندو! ٻيا ڏسڻا آھن ته ھيڏانهن وڃو ... راڌ ۽ ٻُوريءَ ڏانهن!‟ نئه ڪيھرجي مان کنيل ھڪ سُونهين چِٽن جي ھڪ ٻي دنيا جو ڏس ڏنو. سخت ٿڪاوٽ سبب آئون ھن ھمراھه ڏانهن اُٿي ڪونه ويس نه ته اھڙي ڪنهن معلومات لاءِ آئون پاڻ وڃي پاسو وٺندو آھيان. مون ھمراھه کي اورتي اچي احوال ڏيڻ لاءِ چيو،


”راڌ ۾ ڇاھي؟‟


”اھڙا چِٽ ... ھِي سڀ نمونو آھي!‟


”راڌ ڪٿي آھي؟ ‟


”اھي، ايڏانهن ڪيھرجي کان ڏکڻ پاسي آھن: سَگرو، راڌَ ۽ ٻُورِي (نئه)‟


راڌ ۽ سگرو ساڳي نئه جا ٻه نالا آھن، مٿيون حصو راڌ آھي، جڏھن ان ۾ ٻيا ڍورا گڏجن ٿا ته ان کي سَگرو ٿا چون. راڌ، ٻُوري ۽ سالاري، ھراڙ ماٿري، ھرباب ۽ ڏمر لڪ سان جُڙيل آھن. منهنجي ابتدائي معلومات موجب سالاري ۽ ٻُوري پاڻ ۾ ملي گڏيل وھڪرو ٺاھين ٿيون ۽ اڳتي ھلي راڌ ۽ ٻُوري گڏجي سَگرو ٿين ٿيون، ۽ پوءِ اھي مُوجھڙ وٽ نئه شانهر سان گڏجي نئه دلان ۾ پون ٿيون.


اسان جا ٿَڪ اڃا وڌندڙ ھئا (سفر جا ڏکيا حصا اڃا باقي ھئا) ته ھن ھمراھه وڏي سادگيءَ سان اسان کي نوان ڏس ڏيئي، (مستقبل ۾) ڪم ڪم وڌائي ڇڏيو.


”يا نصيب ! ان پاسي اسان جي مدد ڪير ڪندو؟‟ مون ايئن ئي پڇيو؟


”ڀوتار ٻيو ڪير؟ اھي به ڀوتار جو راڄ آھن! سونهين اسان کي بلڪل ٺيڪ گائيڊ ڪيو ھو ۽ محمد خان ڏانهن اشارو ڪيو ھئائين.


”توھان تُشانگيءَ (يا چُؤشانگي) جو پروگرام ٺاھيو، آئون اھو پاسو وڌيڪ پسند ڪندو آھيان، اونهاري ۾ ٿورا مينهن پوندا ته اوڏانهن ھليو ويندس ... منهنجي طرفان صلاح اٿو، باقي توھان جي مرضي!‟ محمد خان نئين دعوت ڏني، ”ايڇ ٽي لئمبرڪ ان کي دي گريٽ ڪينيان آف سنڌ (The great canyon of Sindh) جو نالو ڏنو آھي، تشانگيءَ تي وڏو ڪنڀ آھي، جنهن ۾ سِيسَر (واڳونءَ جو قسم) به آھي.‟ ھو نئه کينجيءَ جي مٿئين ڀاڱي جي ڳالھه ڪري رھيو ھو ، جيڪا ’ڏاڙھياري‛ کان اتر پاسي ۽ ’سائينءَ جي نئه‛ کان اورتي آھي.


پاڻيءَ جا ڪولر ۽ بوتلون ڀري مقرر وقت تي ٻيھر سفر شروع ڪيو ويو. ھاڻي پنڌ ھلڻ جي ھمت ڪونه ھئي، انڪري اُٺن تي سوار ٿياسون. پھرئين لَڪ ھيٺان اوٺارن دل من ھنيو ته جيڪر سواريون لھن پر پوءِ خدا پاڻ کي حوصلو ڏنن، اُٺ به ھمٿ ڪري ۽ وِک وِک تي سوچيندا چڙھي ويا. ٻيو ۽ ٽيون لَڪ چڙھڻ جي ضرورت نه پئي جو ھيٺيون لنگھه خشڪ ھو.


چوٿون لَڪ واقعي خطرناڪ ھو. سامھون جبل کي ڀت اچي وئي ھئي. ”آڏو، جبل ٽيئي پاسا بند آھي ته پوءِ پاڻي ڪيڏانهن ويندو آھي؟‟ مون حيرت مان ھيڏانهن ھوڏانهن نهاريو.


”ھتي، ڪيھرجيءَ کي ڄڻ ته قدرتي ڊيم اچي ويو آھي. سامھون جيڪو ڪنڀ جو پاڻي ٿو ڏسجي اتان تمام سوڙھو لنگھه آھي ۽ سڄي ڪيھرجي نئه جو پاڻي ان لنگھه مان زور ڏيئي نڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو.


”مـار! ...‟ منهنجي زبان مان بي اختيار نڪتو.


اوٺارن اُٺ ويھاري ڇڏيا، ”صاحب! ھاڻي پنڌ چڙھبو، سواريءَ ۾ وڏو خطرو آھي.‟


ھي واقعي ڏکي ۽ اُڀي چاڙھي ھئي ۽ پنڌ کان سواءِ ڪو به چارو ڪونه ھو. ’جبل ۾ جبل جي حساب سان ئي ھلبو‛ آھي. ماڻھو تڪڙ جي ڪيتري به ڪوشش ڇو نه ڪري، ڪامياب نه ٿيندو. اسان پارو ماڻھو جبل جو پنڌ وڏيون ٻرانگھون ڀري کٽائي ڪو نه سگھندو. وک وک سنڀالي پير ڄَمائي ھلڻو پوندو آھي. جابلو ماڻھن جا ته ھَڏ گٺل آھن، اسان جا سَنڌ ويٺل ٿين. جبل ۾ ھلڻ جا پنهنجا اصول آھن، ھتي، تکو ھلڻ جبل جي بي ادبي آھي. ھتي ھوريان ھوريان وک وک کڻجي ۽ ھلڻ دوران وات ڦاڙي ساھه کڻڻ بدران عام حالتن وانگر پرسڪون رھجي، جتي ٿڪجي، ٻه ٽي منٽ بيٺي بيٺي يا ٽيڪ وٺي ساھي کڻجي، فقط ٻه ڍُڪ پاڻي نڙيءَ مان لاھي، وري اڳتي وڌجي. جبل چڙھڻ سان جسم جو پاڻي پگھر ٿي خارج ٿيندو آھي. جسم کي پاڻيءَ جو خاص مقدار ضرور گھرجي، بُڪين کي نارمل رکڻ لاءِ جسم ۾ پاڻيءَ جو ھجڻ ضروري آھي. پنڌ، ڀلي سياري ۾ ھجي، پر پاڻي پيئڻ ضروري آھي.


ان ئي ترڪيب سان آئون ھيءُ لڪ به چڙھي ويس ... ٻيا سڀ جبل جا ماڻھو! مون کان گھڻو اڳتي نڪري ويا. لَڪ ٽپڻ کان پوءِ محمد خان اسان جو انتظار نه ڪيو، پر سامان وارن اُٺن سان گڏ پنهنجي اٺ تي اڳتي روانو ٿي ويو ھو. ھنن پوئتي ٻه اٺ، ھڪ مون لاءِ ۽ ٻيو بخاري صاحب لاءِ ڇڏيو ھو.


ان قدرتي ڊيم جو نالو مون کان وسري ويو آھي پر ان کي ’ڪيھرجي ڏاٺ‛ چئي سگھجي ٿو. لَڪ چڙھي پورو ڪيوسون ته اسان جي توقع جي برعڪس آڏو ھڪ عجيب منظر ھو. ھاڻي اسان ڏاٺ جي ٻاھرين پاسي جبل جي اُڀڪپري ڪُلھي تي بيٺا ھئاسون ... ۽ ھڪ خطرناڪ حد تائين اُڀي ترار (لسي ۽ سڌي لاھي) تان اُفقي سِڌ ۾ ھلي، اتي پھچڻو ھو جتي اُٺ اسان جا منتظر ھئا. اتان جيڪڏھن اُٺ ھلي سگھيو ته اسان به لنگھي ٿي سگھياسون. مون کي سچ پچ حيرت لڳي ته حضرت انسان ڪٿي ڪٿي ٿاڪ ڳولي ٺاھيا آھن، ۽ اوستائين پھچڻ لاءِ ڪٿان ڪٿان رستا ڳوليا ۽ پيچرا مقرر ڪيا آھن!


ڪيھرجي ته سچ پچ ھڪ بند دنيا آھي، جنهن جو دروازو به قدرتي طرح بند آھي، جنهن کي وڃڻو آھي، سو، ان قلعي جي ڪُنگرين ۾ ڪمند ھڻي، ديوار چڙھي داخل ٿئي!


ميلي جي موٽ


ھاڻي، ڪيھرجيءَ جي بند دنيا پوئتي رھجي وئي. اسان اوڀر طرف ڪَڪريي ڏانهن وڌڻ شروع ڪيو. شام جا ساڍا پنج وڳا ته قافلو بيھي ويو. ھتي محمد خان ۽ ٻيا اسان جي انتظار ۾ ھئا. 10 – 15 منٽ ڊاٻو ڪري چيھليون سڌيون ڪرڻ جي ناڪام ڪوشش ڪئي س�