”ڇا پنجاب کي ويٽو پاور حاصل آهي؟“

24 سيپٽمبر 1995ع
”ڇا پنجاب کي ويٽو پاور حاصل آهي؟“

حڪومت پنجاب پاڪستان جي نقشي ۾ ايئن آهي، جيئن دنيا جي گولي تي چند سپر طاقتون، جن وٽ ويٽو پاور آهي.ڀلي ته پاڪستان جي آئين ۾ ڪنهن به صوبي وٽ ويٽو پاور نه هجي، اهو پنجاب وٽ آهي. جيڪڏهن ايئن نه آهي ته پوءَ ڪهڙي بنياد تي صوبو پنجاب ٻين صوبن جي جائز مطالبن کي رد ڪري ڇڏي ٿو؟ پنجاب جي اها ئي سخت گيري ۽ پنهنجي مفادن جي دائري ۾ ڏينهون ڏينهن اضافي جي پاليسي ننڍن صوبن کي ڀت سان هڻي رهي آهي. حڪومت پنجاب جڏهن سنڌ جي موقف جي مخالفت ٿي ڪري ته اها وفاق جي اوٽ وٺي انصاف کي پيرن هيٺان لتاڙي ٿي.
محصولن جي اوڳڙ جي بنياد تي قومي وسيلن جي ورڇ هڪ بيحد جائز ۽ بنيادي ضرورت آهي، خاص ڪري ان صورت ۾ جڏهن پنجاب حڪومت آدمشماريءَ جي مسئلي تي پنجن سالن کان مسلسل گوٿناٿ ڪري رهي آهي. اها هڪ طئه ٿيل ۽ ڪٿيل حقيقت آهي ته پاڪستان جي وفاق کي ملندڙ مجموعي آمدني 70 سيڪڙو سنڌ مان حاصل ٿئي ٿو ۽ موٽ ۾ اوترو به نٿو ملي جيڪو اڳي طئه ٿيل فارمولي هيٺ ملندو هو. اهو فارمولو هاڻي ان ڪري مدي خارج ٿي چڪو آهي جو ان فارمولي جو بنياد آدمشماريءَ جي شرح تي رکيل هو پر هاڻي اهو توازن به بدلجي ويو آهي. پنجاب حڪومت، سنڌ ۾ آباديءَ جي واڌ کي مڃڻ لاءِ تيار ئي نه آهي، جڏهن ته اها وڏي ۾ وڏي حقيقت آهي ته پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ سڄي پاڪستان مان بين الصوبائي 6 سيڪڙي کان مٿي رهي آهي، جيڪا اصولي طور تي 3 سيڪڙو هئڻ کپندي هئي. پنجاب، سرحد، بلوچستان، فاٽا ۽ ڪشمير کان سهرن ڏانهن لڏيندڙن جي اڪثريت سنڌ جي شهرن ۾ اچي آباد ٿي آهي. پنجاب مان ته سنڌ جي ٻهراڙين ڏانهن به چڱي خاصي لڏ پلاڻ ٿي آهي.
حڪومت پنجاب قومي مالياتي ڪميشن ۾ پيش ڪرڻ لاءِ ڦٽين ۽ ٻين فصلن تي رائلٽيءَ جو ڪيس تيار ڪيو آهي ۽ دليل ڏنو آهي ته ٻين صوبن کي بجلي ۽ تيل تي رائلٽي ملي ٿي، انڪري پنجاب کي ڦٽيءَ تي رائلٽي ملڻ گهرجي. ان جي جواب ۾ پنجاب کي آئينو ڏيکارڻ ضروري آهي. سنڌ جي زراعت واري وزير تازو ئي انڪشاف ڪيو آهي ته گذريل ٽن سالن کان پنجاب، سنڌ مان ڦٽي خريد ڪري ان کي پنجاب جي اپت ڏيکاري رهيو آهي ۽ روزانو 150 ٽرڪون سنڌ مان پنجاب ڏانهن ڦٽي منتقل ٿيندي رهي آهي.
هاڻي جڏهن پنجاب آدمشماريءَ جي سوال تي سنڌ جي دعويٰ کي رد ڪري رهيو آهي ۽ آدمشماري ٿيڻ ئي نٿو ڏئي ته خود پنجاب ان بنيادي فارمولي کي رد ڪري ڇڏيو آهي. ان ڪري سنڌ ۽ ٻين صوبن کي حق حاصل آهي ته اهي پنهنجن پيداواري ۽ آمدنيءَ جي ذريعن ۽ حصي موجب پنهنجو حصو کڻن. هاڻي ته سوشلزم ۽ ڪميونزم وارا نظريا به پوئتي پئجي ويا آهن ۽ آزاد معيشت جو دور هلي رهيو آهي. ان صورت ۾ سنڌ کي حق حاصل آهي ته اها پنهنجي ڪمائي پاڻ وٽ رکي. آخر ڪهڙي بنياد تي ”پورهيو اهليت موجب ۽ ڪمائيءَ جي ورڇ آباديءَ موجب“ ٿئي، جڏهن ته آباديءَ جو حقيقي توازن به قبول نه ٿو ڪيو وڃي! ايئن ڇو نٿو ڪيو وڃي ته پنجاب پنهنجي آمدني پاڻ تي خرچ ڪري ۽ ننڍا صوبا پنهنجي آمدنيءَ پاڻ تي خرچ ڪن. حڪومت پنجاب جي ان ئي رويي اوڀر پاڪستان جي عوام جي دلين ۾ بدگمانيون پيدا ڪيون ۽ نيٺ ملڪ ٻه ٽڪر ٿيو.
ٿي سگهي ٿو ته پنجاب سان گڏ وفاق کي به سنڌ جو هي لهجو پسند نه اچي، پر ڇا وفاق اهو ٻڌائڻ پسند ڪندو ته پنجاب جي هوڏ ۽ بار بار ”ويٽو پاور“ جي استعمال کانپوءِ ننڍن صوبن وٽ باقي ڪهڙي واٽ بچي ٿي؟ ظاهر آهي ته جڏهن سنڌ ۽ ٻين ننڍن صوبن جي مفادن کي ڌڪ لڳندو، تڏهن لهجا پنهنجو پاڻ تلخ ٿيندا. تلخيون گهٽائڻ ۽ مسئلا نبيرڻ لاءِ قومي مالياتي ڪميشن ۽ صوبن وچ ۾ تڪراري مسئلا نبيرڻ جو طريقه ڪار آئين ۾ موجود آهي پر جڏهن پنجاب ان اداري ۽ طريقه ڪار کي لتاڙي وڃي ته پوءِ ننڍا صوبا ڇا ڪن؟
اڃا تائين پنجاب جو ضد آهي ته 1981ع واري آدمشماريءَ جي بنياد تي وسيلن جي ورڇ ٿئي، پر ڇو؟ جڏهن ته اهو توازن باقي رهيو ئي ڪو نه آهي. سنڌ جو موقف آهي ته 1991ع ۾ نواز شريف 1981ع واري آدمشماريءَ جي بنياد تي ناڻي وارو ٺاهه ڪرائي، پنجاب کي سندس حصي کان ست ارب رپيا وڌيڪ ڏياريا، جڏهن ته سنڌ کي مقرر حصي کان به هڪ ارب رپيا گهٽ ڏنا ويا. حقيقت اها آهي ته 1981ع کان 1994ع جي وچ ۾ سنڌ ۾ ٻين صوبن مان 50 لک کان وڌيڪ ماڻهو آباد ٿي چڪا آهن، جنهن سان پنجاب جي آبادي گهٽي آهي ۽ سنڌ جي آبادي مسلسل وڌي رهي آهي. غير قانوني پرڏيهين جو تعداد ان کان جدا آهي.
سنڌ حڪومت جڏهن اهو موقف رکي ٿي ته آدمشماري ڪرائي وڃي يا هر صوبي مان وفاق کي ٿيندڙ آمدنيءَ جي بنياد تي وسيلن جي ورڇ ڪئي وڃي ته اها به هڪ وڏي رعايت آهي. رعايت اها آهي ته سنڌ صوبو وفاق کي آدمشماريءَ جو متبادل ڏئي رهيو آهي، نه ته آمدني جي بنياد تي وسيلن جي ورڇ هڪ بهتر حل آهي. ان کانپوءَ پنجاب پنهنجي صوبي ۾ قيامت تائين آدمشماري نه ڪرائي، ان تي سنڌ يا ٻين صوبن کي ڪو به اعتراض نه ٿيندو. ڳالهه سڌي سنئين آهي، سنڌ بيشمار مسئلن ۾ ڦاٿل آهي، اهي مسئلا حل طلبين ٿا ۽ مسئلن جي حل لاءِ فنڊ گهرجن. وفاقي حڪومت آباديءَ جي بنياد تي ورڇ چاهي ٿي پر پنجاب آباديءَ جي نئين توازن کي قبول ڪرڻ لاءِ تيار نه آهي. سنڌ آدمشماري گهري ٿي. ظاهر آهي ته آدمشماريءَ کانسواءِ قومي وسيلن جي ورڇ ٿي نٿي سگهي. هر مشين ايڊهاڪ ازم تي هلي رهي هاڻي کري پئي آهي. سنڌ حڪومت وفاق جي مشوري تي ٻه ٽي ڀيرا پنجاب سان آدمشماريءَ جي سوال تي ڳالهايو آهي پر پنجاب پڙ ڪڍي بيٺو آهي. پنجاب جي ان ضد سان خود وفاق جي نافرماني سامهون آئي آهي. سنڌ حڪومت اها صورتحال هاڻي وزيراعظم آڏو پيش ڪئي آهي.
ان تڪرار جو شايد هڪ ئي حل آهي ته سنڌ حڪومت پنجاب کي سندس حال تي ڇڏي پنهنجي زمين تي رهندڙ آدم جي ڳڻپ ڪري. اتفاق سان ووٽر لسٽن جي نئين سر تياري 14 سالن جي وقفي کانپوءِ هاڻي جلد ئي شروع ٿي رهي آهي جنهن سان گڏوگڏ اهو به پتو پوندو ته ووٽرن ۾ ڪيتري واڌ آئي آهي. هن موقعي تي جيڪڏهن گهر شماريءَ ۽ ووٽر شماريءَ سان گڏ آدمشماري به ڪئي وئي ته ڪم ۾ ڪو گهڻو فرق ڪو نه پوندو. سنڌ پنهنجي لاءِ ضروري ڪمن کي فقط ان بنياد تي ملتوي نٿي ڪري سگهي ته پنجاب آدمشماريءَ جي حق ۾ نه آهي. جيڪڏهن سنڌ حڪومت پنجاب جي نامناسب رويي کي نظر انداز ڪري سنڌ ۾ آدمشماري مڪمل ڪرڻ جا سانباهه ڪري ته سنڌ جو عوام ان سان پورو ساٿ ڏيندو. اهي بنياد انگ اکر جمع ڪرڻ بي حد ضروري آهن ڇاڪاڻ ته اهي زندگيءَ جي هر هڪ شعبي جي رٿابندي لاءِ لازمي آهن ۽ ان کانسواءِ سنڌ حڪومت وفاق ۾ توڻي صوبي جي اندر ڪنهن به سوال جو جواب ڏئي نه ٿي سگهي. سنڌ جي آدمشماري هر صورت ۾ ٿيڻ گهرجي ته جيئن خود سنڌ کي به خبر پوي ته اها ڪٿي بيٺي آهي.