----kher thar chitsaliD:\files for Badar Abro.com\kher thar chitsali2024_07_16_19_13_files-- --ڪـي عـلامـتـون ۽ مـذھـبي نـشـان

سومر، 15 مارچ 2004

جبل جي سفر جو ھڪ اصول اھو به آھي ته رات جو کڻي ڪيڏي مھل به سمھجي، جاڳڻو فجر جو ئي پوندو آھي. مون روشنيءَ جي پھرئين ڪرڻي کان گھڻو اڳ بسترو ڇڏي ڏنو. رات جي ضرورت جو سامان ويڙھي، وڏي ٿيلھي ۾ وجھي، اُٺ وارن لاءِ رکي ڇڏيو ۽ پنهنجيون ڪيميرائون ۽ ٻيو ضروري سامان نئين ڏينهن لاءِ تيار ڪري واسڻيءَ ۾ وجھي، چيلھه سان ٻَڌي ڇڏيو.

جيئن ئي ماحول ۾ ھلڪي روشني ٿي بُخاري صاحب ۽ آئون ڇِپن سان دعا سلام ۽ چِٽن سان ”حال احوال‟ ۾ مصروف ٿي وياسون. سڀ کان اڳ جنهن ڇپ سان ملاقات ٿي، ان تي ساڳيو لاڙِي سڱن ۽ تمام اُڀريل ڪونهٽ وارو ڍڳو چِٽيل ھو. ھي گَھِرو ۽ خوبصورت چِٽ ھو. ڪُونڊي وٽ ھي ٽيون ڏاند ڏسي پڪ ٿي ته اڳوڻن ڏاندن جي چٽسالي ڪو اتفاقي واقعو ڪونه ھو، پر ھتي ماضيءَ ۾ ڏاند کي ڪافي اھميت حاصل ھئي، شايد ان وقت به جڏھن، اھو اڃا پالتو ڪونه ٿيو ھو. اھم ڳالھه اھا ھئي ته اھي ٽيئي نَرَ ھئا، يعني انهن جي نقاشي مالوَندي وندر يا سرگرمي ڪونه ھئي.

تير ڪمان ۽ چِٽو شينهن: ھڪ وڏي ڇِپ جي ھڪ ڪُنڊ تي ھن علائقي ۾ غالباً سڀ کان قديم ترين نقش اھو ئي آھي، جنهن ۾ ’ڪاٺي نما‛ ماڻھو ھڪ چِيٽي (شينهن) تي ڪمان سان تير ڇوڙي رھيو آھي. چِٽو شينهن ھڪ ڏاند تي حملو ڪري رھيو آھي ۽ ان ڏاند جي آڏو ھڪ ٻيو شخص بھادريءَ سان بيٺو آھي، ھن منظر ۾ ايڪشن ضرور آھي پر حرڪت جو احساس گھٽ آھي. نظارو، پٿر ۾ گَـھرو اُڪريل آھي. اھڙيون اُڪرون پاڪستان جي اُترين علائقن ۾ پٿر جي زماني سان لاڳاپيل ڏٺيون ويون آھن. انسان ڪاٺڙي نما آهن، شينهن ڀراءَ وار اڪر (silhouette) ۾ آهي، ۽ ڍڳو ٻه ليڪي اڪر ۾ آهي. يعني، اڪر جا ٻئي ٽيئي طريقا هڪ ئي وقت ۾ رائج هئا.

ھڪ ڇپ تي اُڀن ۽ وَنگ دار سڱن وارا سرھه چِٽيل ھئا. ٻي ڇِپ تي تمام ساديون انساني شڪليون ھيون، بلڪل صليب نما، ھڪ ڊگھي اُڀي ۽ ھڪ پاسيري ليڪ! پاسيري ليڪ جي ڇيڙن وٽان ٻانهن کي ٺونٺين جي شڪل ڏيئي، ھيٺ موڙيو ويو ھو. انهن شڪلين کي ’چِٽن واري ڀَرِ‛ تي موجود انساني شڪلين سان ڀيٽي سگھجي ٿو. انهن سادين انساني شڪلين ۽ انهن جي ڀر ۾ ٺھيل ھڪ سرھه جو نمونو نئه سيتا ۾ ڪاري

لَڪيءَ وٽ ٿيل اُڪر سان مشابهه آھي.

ھڪ ڇِپ تي ھڪ ڪُتي نما چِٽو پنهنجي ٻَٺَ سان کيڏي ڪُڏي رھيو آھي، جڏھن ته ھڪ شڪاري انهن جي پويان ڪو ھٿيار تاڻي بيٺو آھي. ھڪ ڇپ جي ھيٺئين حصي ۾ ٻن ٿوھن وارو اُٺ آھي. ساڳي ڇپ تي تلوار بردار ماڻھو پاڻ ۾ تلوار بازي ڪندا نظر ٿا اچن. باقي ڪينواس تي غلط سلط جانور آھن.

ھڪ ڇپ تي اسٽوپا جو سادو نمونو اُڪريل آھي، پَٽڪي وانگر گولائيءَ ۾ مٿي اُڀريل ٽوپ! ھڪ ڇپ تي بي ڊولي پر سادي مرداني صورت آھي، جنهن ۾ خاڪو ته موجود آھي پر چھرو واضح نه ٿو ٿئي، نه ٻانهن ۾ ھٿ آھن ۽ نه ڄنگھن سان پير. سڀ انساني اُڪرون ايئن ئي آھن پر ھن تصوير ۾ وضاحت لاءِ مرداني وصف موجود آھي. ڪن ٻين تصويرن ۾ اھا وصف زمين تائين آھي، جنهن ڪري انهن تي لنگم کان وڌيڪ لنگوٽ جو گمان ٿئي ٿو.

ھاڻي آئون ھڪ اھڙي چِٽ آڏو بيٺو ھئس جنهن تي ٻَڪر جو گمان پيو ٿئي. ان جا سڱ نه گَڊ وانگر ھيٺ وڪڙ کائيندڙ ھئا ۽ نه وري سرھه وانگر مٿي ۽ پوئتي جُھڪيل، ھن جانور جا سڱ پوئتي ڪماني دار وڪڙ کائي وري مٿي مَروٽجي ٿي ويا. ان جانور جون نَر يا مادي وصفون به واضح ڪونه ھيون، پر ھي ھڪ خوبصورت چِٽ ھو.

ڦيٿو: ھڪ ڪينواس تي ڦيٿو اُڪريل آھي. ھن ناھموار ۽ جابلو علائقي ۾ ڦيٿي جو ڪھڙو ڪم؟ پر ھتي ڦيٿو اُڪريو پيو آھي، جنهن کي اَٺ عدد اَرا آھن. مُھن جي دڙي مان لڌل ڪن مُھرن تي اُڪريل ڦيٿي جا پڻ ايترا ئي اَرا آھن. پر، ڇا ان بنياد تي ھن اُڪر کي سنڌو تھذيب سان جوڙڻ مناسب ٿيندو؟ ڦيٿو ٻڌ مت ۾ بنيادي علامت آھي. ڇايقينَا هيءُ ٻُڌ مت جي اَٺ عدد اصولن وارو ’ڌرم چڪر‘ آهي! جيئن ته هتي اسٽوپائن جا نقش به موجود آهن انڪري هن ڦيٿي کي ڌرم چڪر قرار ڏيڻ مناسب آهي.

گول نشان: ان ئي ڦيٿي جي ويجھو ھڪ ڇِپَ تي ھڪ گول جو نشان چِٽيل ھو، جنهن جي وچ ۾ انگريزي اکر ‘U’ ڪجھه اھڙي طرح اُڪريل ھو جو ان مان اندرئين ۽ ٻاھرئين طرف ڪُل ملائي پنج ڇھه شاخون ٿي نڪتيون. ھي ڪو ڌارمڪ يا تعويذي نشان ھو.

قديم ٻولي: ٻن پٿرن تي اُڪريل تصويرن جي ھيٺان ڪي اِنگڙ وِنگڙ نشان آھن، جن تي گمان ٿئي ٿو ته اھي خروشتي يا برھمي نموني جا اکر آھن. انهن مختصر تحريرن ۾ خدا ڄاڻي ڇا لکيل آھي!؟ في الحال آئون ڪنهن به ماھر کان پڙھائي نه سگھيو آھيان.

ڀالو ۽ تلوار: ان ئي ڪينواس تي شڪار جا ڪافي منظر آھن. شڪارين جي ھٿن ۾ غير واضح قسم جا ھٿيار آھن. انهن ھٿيارن بابت ھڪ گمان اھو آھي ته اھا جامڪي بندوق آھي. جامڪيءَ جو ڪنداق برابر وڪڙدار ۽ وڏو ٿيندو آھي پر ان حد تائين نه جيترو ھنن نقاشين ۾ ڏيکاريل آھي. ٻيو گمان ھي آھي ته اھي ٻه ھٿيار آھن: تلوار ۽ ڀالو. ٽيون امڪان آھي ته اھي تير ڪمان آھن جن ۾ ڪمان کي غلط رُخ ۾ نقش ڪرڻ ڪجھه غير معمولي ھو. آئون سمجھان ٿو ته اھي ٻه ھٿيار آھن، تلوار جيڪا مياڻ سان ٻڌل آھي ۽ جيڪا جانورن سان ويڙھه مھل ڪارائتي نه آھي. ٻيو ھٿيار ڀالو آھي، جنهن جو رُخ جانورن ڏانهن آھي، جيڪو فاصلي کان جانورن کي زخمي ڪري سگھي ٿو. ڪن تصويرن ۾ ته تلوار آھي ئي ڪونه، ۽ شڪاريءَ وٽ فقط ڀالو آھي. جيڪڏھن اھا جامڪي ھجي ھا ته پوءِ اھا اڌوري نه ٺاھي وڃي ھا.

ڪُتي نما چِٽو: ھن جانور کي’ ڪُتي نما‛ ان ڪري ٿو چئجي جو ان جي شڪل صورت ڪُتي جھڙي آھي. چِٽو leopard ٻليءَ جي ڪُٽنب جو جانور آھي. ھتي چِٽيل جانور جا ڪَن وڏا ۽ اُڀا، دوناڙ ڪُتي جھڙو ڊگھو، جسم سنهو، ۽ پُڇ وڪڙ کاڌل آھي، پر اھو جنهن طرح شڪار تي جھٽُ ھڻندي ڏيکارو ويو آھي، اھو ڪُتي جو انداز نه آھي. اڪثر نقاشين ۾ ته اھو جانور ماڻھوءَ سان مدِ مقابل ۽ حملو ڪندڙ ڏيکاريل آھي ۽ ماڻھو پنهنجو بچاءُ تلوار يا ڀالي سان ڪري رھيا آھن. ھي جانور مختلف جاين تي چِٽيل آھي خاص ڪري ھڪ شاھي ڪينواس تي ته بار بار چِٽيل آھي. ان ئي ڪينواس تي اھو غير واضح ڀالو/تلوار يا جامڪي نما ھٿيار استعمال ڪندي به ڏيکاريو ويو آھي.

سرهن جي قطار

ھتي سڀ چِٽ دلچسپ آھن پر سُونهن جي لحاظ کان مون کي اھو منظر سڀ کان پيارو لڳو جنهن ۾ 9 عدد سرھه ھڪ قطار ۾ ھڪ پاسي وڃي رھيا آھن ۽ ھڪ شڪاري انهن جي پويان ھٿيار کڻي حملي جي تياريءَ ۾ آھي. ٺيڪ ’ڪُونڊي‛ وٽ، جتي ھھڙي قيمتي نقاشي موجود آھي، اتي ڪن ماڻھن انهن قديم ڪينواسن کي بُـريءَ طرح خراب به ڪيو آھي، ھنن، انهن نقاشين جي مٿان پنهنجا نالا لکي قومي ورثي کي نقصان به پھچايو آھي. انهن ماڻھن جا نالا ڪجھه ھن ريت لکيل آھن: عبداللھ ڇُٽو، ولي محمد، مھير چنه، امير جان، عبداللھ چانڊيو، اسماعيل، محمد حسن ۽ حسين. ڪن ھمراھن اھڙا غلط نالا لکيا آھن جو پڙھجن ئي نٿا.

جنگ: ھي رڳو شڪار جو ماڳ نه رھيو آھي پر ھن نئه ۾ جنگي منظر به موجود آھن. ھن کان اڳ ڪنهن پٿر تي دُوبدو تلوار بازيءَ جو منظر ھو. ممڪن آھي ته اھا محض راند ھجي. پر ھاڻي آئون جنهن ڇپ آڏو ھئس ، ان ۾ حمله آورن جي ھٿن ۾ تلوارون آھن، جن سان پيادا سپاھي ڀالن ۽ تلوارن سان مقابلو ڪري رھيا آھن. انهن کي چيلھه سان به تلوار ۽ ڍال ٻڌل آھي. گھوڙيسوار گھوڙن تي بيٺل حالت ۾ آھن.

ٻن، ٽن، چئن ڇپن تي موجود منظرن ۾ ڀالا بردار يا تلوار بردار گھوڙيسوارن جي مدِ مقابل به تلوار ۽ ڀالا بردار گھوڙيسوار آھن.

قـديـم اوزار ۽ ٺـڪـريـون

ڪيھر شاھه جي ڪُونڊي ۽ ڀر پاسي ۾ ڇپن تي نقاشيءَ جي فوٽو گرافي ڪري اسان موٽ کاڌي. ھڪ ھنڌ ٺڪريون پکڙيل ڏسي اسان بيھجي وياسون. ھتي تاريخ کان آڳاٽيون ۽ تاريخي دور جون ٺڪريون موجود ھيون.

ڪجھه وڌيڪ ڦلھورڻ سان ھتان پٿر جا گھڙيل اوزار به لڀجي ويا. جيتوڻيڪ اھي ڳارِي يا چقمق پٿر جا نه ھئا، پر اوزار ضرور ھئا، پنجن کان اَٺن سينٽي ميٽرن جي ڊيگھه جي انهن اوزارن سان سنهي ٿلھي شئي وڍڻ يا کُرچڻ جو ڪم وٺي پيو سگھجي. شانهر ۾ اسان جو ڪم مڪمل ٿيو.

ٺڪرين ۽ اوزارن جا فوٽو ڪڍي اسان موٽ کاڌي. محمد خان روانگيءَ لاءِ اُٺ تيار ڪرائي چڪو ھو. فقط چانهه بسڪوٽ ۽ ھلڪي ناشتي جي انتظار ۾ ھو. صبح کان ھيءَ وٺ وٺان ڪجھه گھٽ نه ھئي، ٿڌو پھر نڪري ويو ھو ۽ سج جوش طرف مائل ھو. بُک جاڳي پئي ھئي. نوابزادو محمد خان بُک جو بندوبست ڪري ويٺو ھو، فقط اسان جي پھچڻ جي دير ھئي. ھن کي اڳتي سفر جو ڪافي اونو ھو پر ڪنهن به قسم جي تڪڙ جو مظاھرو نه ٿي ڪيائين. سندس انتظام ھڪدم پرفيڪٽ ھئا. اسان کي پنهنجو ڪم ڪرڻ جو پورو پورو وقت پئي ڏنائين. پنهنجن انتظامن ۽ ذھن ۾ رکيل شيڊول کي به ذھن ۾ رکندو ٿي آيو.

”ڪالھوڪو سفر سخت ھو، اڄ ان کان به ڏکيو آھي،‟ محمد خان اسان کي اڳواٽ ذھني طور تيار پئي ڪيو، ”ڪالھوڪيون بُٺيون ننڍيون ھيون ۽ نئه جو ترو ھو، اڄ پاڻ شانهر ۽ ڪيھرجي کي ڳنڍيندڙ لَڪ چڙھنداسون ۽ پوءِ ھن ڀر لھنداسون ... چڙھندي ۾ ڪٿي اُٺن تي ته ڪڏھن پنڌ ھلبو ... باقي! ٻئي ڀر ٿي سگھي ٿو ته اُٺن تي سواري خطرناڪ ٿئي، وري به ڏسنداسون!‟

”ھاڻي ھلجي؟‟ محمد خان رسمي طور ھلڻ لاءِ چيو.

”ماشاءَ اللھ!‟ بُخاري صاحب چيو ۽ سڀ اُٿي بيٺا، ھمراھن رھيل سامان اُٺن تي رکيو. ۽ اُٺ ويھاريا ،”صاحب ! اچو.‟

ڪُـونـڊي کان اڳـتـي

اڳتي سفر شروع ٿيو. ڪُونڊي کان نڪري ٻاھر ٿياسون ته نئه وري وڪڙ کاڌو، ھاڻي اولھه طرف سِڌ ۾ کيرٿر جون چوٽيون ۽ اھو حصو ھو، جنهن کي مقامي ماڻھو ”ڪارو‟ ٿا چون. ’ڪاري‛ جبل کان اورتي جبلن جو ڪجھه ننڍو سلسلو ھو، جنهن کي نئه شانهر ان ھنڌان ٻن حصن ۾ ورھائي ڇڏيو ھو. اُتر واري حصي کي ’پينئرو‛ ٿي سڏيائون، جيڪو سيتا ڏاٺ کان اولھه طرف آھي. ڏکڻ واري سلسلي کي شيدي جبل ٿي چيائون. اسان کي ڏکڻ واري جبل جو اوچو بٺ ٽپي ٻئي پاسي وڃڻو ھو.

”انهن ٻنهي جبلن جا نالا ڪجھه عجيب نه آھن؟‟ آئون ڀُڻڪيس.

”آھن ته سھي!‟ محمد خان چيو.

قافلو شانهر جو ترو ڏيئي اڳتي وڌيو ته واٽ تي پٿري نقشن جو سلسلو گڏوگڏ ھلندو نظر آيو. وقت ۽ فاصلن کي نظر ۾ رکي مون انهن چٽن جا فوٽو اُٺ تان ويٺي ويٺي ڪڍي ٿي ورتا. ڪنهن ڪنهن مھل لھڻو به پئجي ٿي ويو، جنهن سان قافلي جي رفتار گھٽجي ٿي وئي. مون کي ڏاڍي شدت سان احساس ٿيو ته چِٽن جو سلسلو ايترو محدود نه آھي جو ھڪ ئي سفر ۾ ۽ ھڪ ئي واٽ سان ھلندي، انهن کي ڪيميرا ۾ محفوظ ڪري وٺجي ۽ انهن جا ڪوآرڊينيٽس به وٺجن. اسان ته فقط اھي چِٽ پئي ڏٺا، جيڪي اسان جي واٽ ۾ پئي آيا، انهن مان به فقط اھي، جن تي اسان جي نظر ٿي پئي. گھڻو ممڪن ھو ته جيڪڏھن اسان سڌا پينئري ۽ شيدي جبل جي وچ واري واٽ وٺون ھا ته اتي به ڪجھه نه ڪجھه موجود ھجي ھا، يا انهن واٽن تي به ڪي چٽ ٿي سگھن ٿا، جيڪي ھِتان نئه مزاراڻي ۽ نئه سيتا طرف وڃن ٿا. واٽ ۾ ڪن ڍورن ۽ ڍورين ۾ ، جتي جتي ننڍا وڏا چشما ۽ وارياسن پٿرن جون ڇپون آھن ، اتي به ڪي چٽ ٿي سگھن ٿا، بلڪه مون کي پڪ آھي ته ھوندا.

شــيـدي جـبـل کـان اڳــتــي

شيدي ۽ پينئرو جبل جا نالا واقعي عجيب ھئا! انهن لفظن جي نيٺ، ڪا ته معنيٰ ھوندي؟ جبل جي ماڻھن کي به ڪا ڳالھه سجھي نه آئي. البت، منهنجو رولاڪ ذھن ڪنهن بيچين روح وانگر الائي ڪٿان جو ڪيڏانهن نڪري ويو. ڇا ھي لفظ ’شيدي‛ اصل ۾ ’شُـڌِي‛ ٿي نه ٿو سگھي؟ شُڌ يا شُـڌي معنيٰ ’پاڪ‛، ’صاف‛، ’پاڪائيءَ وارو‘ ’سچو‘. ھن علائقي مان ھن مھل تائين لڌل اڪثر نشانيون ۽ مذھبي علامتون ، ھتي ماضي ۾ ٻُڌ مت ۽ جوڳ پنٿن کي ثابت ڪن ٿيون ، ۽ ان ۾ ڪوبه شڪ نه ٿو رھي ته ھي علائقو (جيڪو قديم ٻڌيه جي حدن اندر آھي)، ڪافي اھم مذھبي مرڪز ھو. ممڪن آھي ته نئه شانهر ۽ نئه ڪيھرجي کان سواءِ خود ’شيدي‛ (شُـڌي؟) جبل ۾ ڪي ٻيا به وڏا تيرٿ ھجن! ۽ انهن سبب ھي علائقو پاڪائي ۽ شُـڌيءَ وارو قرار ڏنل ھجي. ۽ پوءِ، اھو ئي لفظ ھن علائقي جي جبل تي پئجي ويو ھجي، ۽ ھاڻي، رنگ جو اڇو اُجرو ھئڻ جي باوجو ھروڀرو به ’شيدي‛ پيو سڏجي!

شيديءَ تي ’شُـڌي‛ ھجڻ جي شڪ جو ھڪ سبب اھو به آھي ته قديم سنڌ تي ٻن وڏن تپسوين جو ڪافي اثر رھيو آھي، يعني: اُجين جو سنياسي شھزادو يوگي راج ڀَـرتـري ھَـري ۽ گـُرو گورک ناٿ. ھي ٻئي مھاپُرش ٽين ۽ چوٿين صديءَ ۾ موجود سمجھيا وڃن ٿا. ھندو لوڪ ته اڄ به قلندر شھباز کي ڀـرتـري ھـري ئي سمجھن ٿا ۽ سيوھڻ کي ڀـرتـري ھـريءَ سان منسوب سمجھن ٿا. گورک ناٿ ڀرتريءَ ھريءَ جو گُـرو ھو، ۽ ڀرتري ھري پاڻ به سنسڪرت ٻوليءَ جو وڏو عالم، سياستڪار، تپسوي، ۽ شـِو پنٿ جو جوڳي ھو. ھندستان ۾ جوڳ کي مقبول عام ڪرڻ ۾ جيترو ڪم گورک ناٿ ڪيو آھي، اوترو شايد ئي ڪنهن ٻئي درويش ڪيو ھجي! گورکناٿ پاڻ به شِـو پنٿي ھو. ڪي ھندو لوڪ ته ان حد تائين وڃن ٿا جو سندن خيال ۾ شِو، وِشنو ۽ برھما ٽيئي گورکناٿ جا پھريان چيلا ھئا! يا وري ايئن ته شِو کي يوڳ جو نظريو گورک ناٿ جي گُرو شري مَڇندر ناٿ ڏنو. ٿورن لفظن ۾، ايئن چئي سگھجي ٿو ته ’جوڳ ۽ تپسيا جي ذريعي شڪتيون ۽ روحاني ترقي يا انتھا تائين پھچڻ جو نظريو گھڻي کان گھڻو گورک ناٿ ئي پيش ڪيو يا وڌ ۾ وڌ مقبول ڪرايو.‛ ان پنٿ جي جوڳين کي ’ڪَن پَٽ، ڪَن چِير ۽ ڪن ڦاڙ‛ جوڳي چيو ويندو آھي، جيڪي ڪنن ۾ والا به پائيندا آھن. گيڙو ڪپڙن جو رواج به گورک ناٿ پنٿ مان پيو، جنهن کي عقيدي موجب شِو مھاديو پاڻ اھو رنگ پائڻ لاءِ چيو. پاڻ کي جوڳي سڏائيندڙ ماڻھو اڄ به اھو رنگ پائيندا آھن. ايئن ٿو محسوس ٿئي ته گورک پنٿ جي انهن ڊگھين ۽ سخت تپيائن سبب ئي ’گورک ڌنڌو‛ ھڪ مشڪل ۽ اڻکٽ ڪم جو اصطلاح بڻجي پيو.

گورک ناٿ جو پڙاڏو ھنگلاج مندر وٽ به ٻڌڻ ۾ اچي ٿو ۽ کيرٿر جي ھڪ چوٽيءَ جو ته نالو ئي آھي، کيرٿر جي هڪ لَڪ جو نالو ’گرُو‘ آهي، جتي روايتن موجب هڪ گرُو رهندو هو جنهن سان حضرت عليء جنگ ڪئي هئي ۽ بڻڇي هڻي چشمو جاري ڪيو هئائين. ھندو لوڪ ھنن ٻنهي درويشن کي شو پنٿي قرار ڏين ٿا، پر ڪرنل ٽاڊ پنهنجي ڪتاب ’راجستان‛ ۾ ڀرتري ھريءَ لاءِ چوي ٿو ته ، ” سيوھڻ جو شھر اُجين جي جلاوطن ڀاءَ ڀرتري ھريءَ سبب ٻُڌڪي مرڪز ۾ تبديل ٿي ويو.‟

’شيدي‛ جبل تي ھڪ ڀرپور نظر وجھي، مون پري پري تائين چِٽن ِ ۽ قديم تيرٿن جي ان امڪاني دنيا ڏانهن حسرت وچان ڏٺو، ۽ پوءِ ان واٽ ڏانهن ڌيان ڏنو ، جنهن سان اسان اڳتي وڃي رھيا ھئاسون. ھاڻي نقاشي ڇڊي ٿيندي پئي وئي. جبل چڙھندي اسان جو رُخ ڏکڻ طرف ھو ۽ سج سامھون جبل چوٽ تي چڙھي اسان کي ڪافي تيز نظرن سان گھوري رھيو ھو. اسان شُتر سوارن لاءِ ته خير ھو، ويچارا اوٺار صفا پگھرجي ويا ھئا. ھڪ ته جبل جي اُڀي چاڙھي، ٻئي طرف سج جون ڪاڙيل نگاھون! جڏھن محمد خان محسوس ڪيو ته ھاڻي پنڌ وارا ھمراھه ساڻا ٿي پيا آھن، تڏھن ھڪ کبڙ ھيٺان ڇانءَ ڏسي ڊاٻي جو حڪم ڏنائين.

ھي ’چَکريءَ وارو ڍورو‛ ھو ۽ ماڳ جو نالو ’ڪُنَ وارو ڊَل‛ ھو. اوچائي به ڪا خاص نه ھوندي، سمنڊ جي سطح کان مٿي وڌ ۾ وڌ 1000 فٽ! اوچائي ته اڳتي ھئي، منهنجي اندازي مطابق اڃا ٻه اڍائي ھزار فٽ مٿي، ۽ پوءِ اڄوڪي تاريخ ۾ ئي ھيٺ لھڻو ھو.

” توھان ڊَل ڇا کي ٿا چئو؟‟ مون ھمراھن کان پُڇيو.

”جبل جي اھڙي لاھِي، جنهن تي پٿر ڊٺل ھجن!‟ جواب مليو.

جيڪڏھن لاھِي لسي ھجي ته؟‟ مون ٻيو سوال ڪيو.

اھڙي لاھِي ، جيڪا سڌي ۽ پڪي ھجي، ان کي چئبو، تراڙ!‟

جبل جي جنهن صورت کي ھنن ھمراھن ’ڊَل‛ ٿي چيو، لَڪي جبل وارا ان کي ’ڏلھه‛ ٿا چون. شايد، ’ڏلھه‛ به اھو ئي لفظ آھي، فقط اُچار جو فرق آھي. جبلن ۾ ھلندي جابلو ماڻھو ڪي خاص ۽ دلچسپ لفظ ٻڌائيندا آھن، جيڪي آئون پنهنجي ڊائريءَ ۾ نوٽ ڪندو ويندو آھيان. ھي لفظ اڪثر محال ڪوھستان جا آھن. مثال: لَڪي جبل وارا پنهنجي جبل جي ٽاپ يا ڪرنگھي کي ’رَھه‛ ٿا چون. جبل ۾ ٻن گھارين جي وچ ۾ موجود بُٺيءَ کي چوندا، ’مُــرُ‛. بُٺي مختصر ھوندي ته چوندا، ’مُراٺِي‛. ٻن جبلن يا ٽڪرين کي ڳنڍيندڙ سوڙھي حصي کي چوندا، ’ڳچي‛. ٽڪريءَ کي چوندا ’ڏَيرِ‛. پٿريلو پَٽ ھوندو ته چوندا، ’ ٻُورو‛. جبل جي ٽاپ تي وڏا پٿر ھوندا ته چوندا، ’ساٺَوَ‛.

جتي پاڻي جدا جدا پاسن ڏانهن ڇڄي، اھا سڏبي، ’شِمَ‛. برساتي ناليءَ ۾ پاڻيءَ جا سوڙھا وھڪرا ھوندا ته چوندا، ’ڏرڙ‛ يا ’گھار‛. ڪاٺ جي پنڊ پھڻ لاءِ لفظ آھي، ’مَيرھڏ‛. جبل جي ٽاپ سان وچ ۾ انگريزي لفظ ‘V’ وانگر خال کي چوندا، ’کنڊ‛ يا ’لَٻ‛. جبل جو اُڀو پاسو خاص ڪري ڳچيءَ کان مٿيون حصو ’گُرِي‛ آھي.

جبل جو پاسو ڍالُون لاھيارو ھوندو ته چوندا، ’ٺِڪر‘. جبل جا لسا پُٺاڙا (جيئن لڪي جبل ۾) جن تان بلڪل لھي چڙھي نه سگھجي (پر، سرھه چڙھي ويندو) ان کي چوندا، ’ رُٺو‛. جبل ۾ اھڙي قدرتي کڏ، جنهن ۾ ڪافي عرصو پاڻي موجود ھجي ۽ پيئڻ سان کُٽائجي، ان لاءِ لفظ آھي ’گَــرُ‛. پاڻي جو اھڙو ذخيرو جنهن ۾ نه ٻُڏي سگھجي ۽ نه تَري سگھجي، ۽ ھميشھ موجود ھجي، ان لاءِ لفظ اٿن، ’ڍاڪَو‛. اھو به ھڪ قسم جو جَـر آھي. مختصر (اڪثر مستقل) چشمي کي چوندا، ’ٽوڀو‛. عارضي ذخيري کي چوندا ’چَڍو‛. جابلو سوراخ ۾ قدرتي پاڻي ( انگريزيءَ ۾ (ghamma) کي چوندا ’اِتڙِي يا اَتڙِي‛ يا ’کـُُوھه‛. پاڻيءَ جو ذخيرو جنهن جي فقط پوسل ظاھر ھجي ، ان کي چوندا، ’چَکر‛. ۽ وھندڙ چشمي کي چوندا، ’واھِي‛ .

کبڙ ھيٺان ويٺي ويٺي منهنجي نظر ھڪ ڇپ تي وڃي پئي، ان تي ھڪ سَرھه ڇپيل ھو. آئون، جبل ۾ پنڌ وارو بوٽ لاھي آرام سان ويھي رھيو ھئس. ٿَڪ َ ۾ اھو بُوٽ پائڻ به خفو پيو لڳي. ھڪ ھمراھه کي چيم، ”ڀائو! پنهنجي جُتي ڏي ته سامھون فوٽو ڇڪي اچان!‟

چيائين، ”جُتي ڪونهي، ڇَٻو چَوين ته ڏيانءِ!‟

اسان سنڌ جا ماڻھو ڪَکن جي ٽوڪريءَ کي چئون ’ڇَٻو‛! مون گُھري ھئي جُتي، ھمراھه ڇٻو پيو ڏئي! منجھي پيس. ھونئن ، ايتري خبر ھئم ته ڦِيش مان وٽي ٺاھيل جُتي يا سينڊل کي ’سَواس‛ چئبو آھي. ’ڇٻو‛ ته بلڪل ئي سمجھه ۾ ڪونه آيم.

” ادا ڇَٻو ئي ڏي!‟ دل ۾ چيم، ’ڏسان ته ڇاٿو ڏي؟‛ ھمراھه ڏاڍي سخاوت سان چيو، ’اھو رِند جو ڇَٻو پيو آھي نه! اھو پير ۾ وجھيو وڃ!‟ ھن ھڪ پٺاڻڪي سينڊل ڏانهن اشارو ڪيو ھو. ٻوليءَ جي ڄاڻ جي حوالي سان مون کي پنهنجي جھالت جو ڏاڍي شدت سان احساس ٿيو.

مون ڪئميرا سنڀالي، ڇٻي ۾ پير وڌو ۽ سرھه جي شڪار تي نڪري ويس. ھڪ تصوير ڇڪيم ته آڏو ٻي ڇپ تي ٻيا چِٽ ڏٺم. اھي به ڇڪيم ته ٽين ڇِپ تي سَرھن سان گڏ ھڪ عجيب اُڪر نظر آئي. ”ھي ڇا؟‟ مون پاڻ کان پڇيو.

ھيءُ ھڪ تاري نما چِٽ ھو، پر تارو ڪونه ھو. ڄڻ ته ڪنهن ماڻھوءَ کي تاري جي شڪل ڏني وئي ھجي. مون ھن چِٽ کي پنهنجي طرفان نالو ڏنو، “Star-man” . ذھن تي گھڻو ئي زور ڏنم پر ھن کان اڳ اھڙي ڪابه نشاني ياد نه آئي. ھن مھل تائين نئه شانهر مان اسان کي ايتريون گھڻيون شيون مليون ھيون، جو ھاڻي ڪابه نئين شئي سنڀالڻ لاءِ ڄڻڪ ڪا جاءِ ئي نه بچي ھئي.

شانهر- ڪيھرجي لَڪ

بورچي صاحب رڌ پچاءَ کي لڳي ويو ھو. ڊاٻي جو مطلب ھو ڪجھه ننڊ، منجھند جي ماني، ڪي حال احوال ۽ ڏينهن ٺرڻ جو انتظار!

”چانهه ھلندي!‟ محمد خان پُڇيو.

” باقاعدي ھلڻ گھرجي!‟ مون تائيد ڪئي. جھٽ پٽ ۾ پاڻي گرم ٿي ويو ۽ اسان گرم قھوي سان گرميءَ جو ٽوڙ ڪيو.

ايئن، ويٺي ويٺي اوچتو ٽھڪڙو مچي ويو. ”اچي ويو، اچي ويو!‟

”ڪير اچي ويو!‟

”بُلاڻين جو اڇو گڏھه! ... رئيس مصري خان جي سواريءَ لاءِ رئيس ولي محمد ورتو آھي ... نَون ھـزارن جو گڏھه ڇھن ھزارن ۾ ورتو اٿس ... ٻه مڻ کنيو وڃي!‟

رئيس مصري خان سيتا ڏاٺ جو چڱو مڙس آھي، ڀائي خان گانئچي جي جوڙ جو جُھونو ، جنهن جي اوطاق تي آئون ٻه ڀيرا منظور مارفاڻيءَ سان گڏ مھمان ٿيو ھئس، پھريو ڀيرو مارچ 2001 ۾ ۽ ٻيو ڀيرو جنوري 2003 ۾ . ولي محمد سندس پُٽ آھي، جيڪو ھن سفر ۾ ڀوتار محمد خان جي حڪم تي پنهنجو اُٺ ڪاھي آيو ھو. سڀئي ھن کي به ’رئيس‛ جي لقب سان پيا سڏين.

”صاحب ھي اھو ئي گڏھه اٿئي جنهن سڄي رات ڪئمپ تي ھِينگون ڏيئي ننڊ ڦٽائي ھئي،‟ مون کي ياد آيو، رات ھمراھن ڪنهن گور گڏھه کي ڦاسائڻ جا جتن پئي ڪيا. مون ان گڏھه ڏانهن ھڪ ڀيرو وري ڏٺو، جيڪو نَو ھزار رپيا مُلھه پيو لھي! ھيءُ ٺاھوڪڙو گڏھه ھو.

” ھيءُ گڏھه ته ڪونهي، گھوڙو ٿو لڳي!“ مون ان جي ساراھه ڪئي، ” نظر لاھي ڇڏيوس! “

”وڏي مشڪل سان ڦاٿو آھي، وَٺ ئي نه پيو ڏئي ... نيٺ، ڦِڙتي ۾ ڦاسايائونس آ ! سو به ڇڏايو ٿي ويو ... ٽن چئن ھمراھن سوگھو ڪيس ، تڏھن، اھو اتي بيٺو اٿئي!“

خبر پئي ته ھن علائقي ۾ ٽي چار سؤ گڏھه گور ٿي ويا آھن ، مالڪن کي به وٺ نه ٿا ڏين. جبل ۾ بار ڍوئڻ لاءِ مالڪ کي وڌ ۾ وڌ ٻن يا ٽن گڏھن جي ضرورت پوي ٿي. گڏھن جو نسل وڌيو ته ھاڻي پيا جبل ۾ چَرن ۽ مَچن! ھاڻي ته ڌَڻ ٿي ويا آھن ... نالي ۾ مالڪن جا، باقي آھن ته جھڙوڪر نيم جھنگلي! ٽاھڙ ايڏا جو ماڻھوءَ کي ڏسي، پري کان ڀڄيو وڃن. باقي اھا خبر اٿن ته ھِن ٻه پيري جانور مان کين موت جو انديشو ڪونهي!

گذريل رات، ان اڇي گڏھه تي رئيس ولي محمد جي ڪا نظر پئجي وئي ھئي، رات ئي سودو پڪو ٿيو ھو، ان شرط سان ته گڏھه جھلي ڏيندا. سو، گڏھه اچي ويو ھو!

ماني ٽِڪي کائي منجھند جو 3 لڳي ٻيھر سفر شروع ڪيو ويو. ڏينهن ٺرڻ جو وڌيڪ انتظار ان ڪري نه ڪيو ويو جو پنڌ ڊگھو ھو، آڏو ڏيڍ ٻن ڪلاڪن جي چاڙھي ھئي، ۽ ڪلاڪ ڏيڍ جي لاھِي، ھي ظلم جو لَڪ ھو، ماڻھو ته ماڻھو، اُٺن کي به ٿڪائي وڌائين.

اوائلي ماڻھن ان لَڪ تي به ھنڌ ھنڌ چِٽ ڪڍيا ھئا. اُٺ پير پير سنڀالي رکي ۽ کڻي رھيا ھئا. منهنجي نظر وري وڃي ھڪ چٽ تي پئي. چِٽ ڏسي منهنجي دل ساراھه جو ڍُڪ ڀريو، ” واھه!“ تاري نما پنج ماڻھو ھٿ ھٿ ۾ ڏيئي قطار ٺاھي بيٺا ھئا. اُٺ يا قافلو بيھارڻ جي گنجائش ڪونه ھئي، نه وري اُٺ جي لوڏن ۾ تصوير ڪڍڻ ممڪن ھئي، انڪري مون اھا تصوير اکين ۾ لاھي ورتي.

شام جي پنجن ۾ اڃا ويھه منٽ ھئا جو اسان لَڪ جي چوٽيءَ تي پھتاسون. ھتي وڏي ٿڌڪار لڳي پئي ھئي. اُٺ ويھارڻ جي جاءِ نهاري، مختصر ڊاٻو ڪيو ويو. اوٺار بي سَت ٿي ويھي رھيا، کين اڳتي پنڌ لاءِ ساھي پَٽڻي ھئي.

”ھيڏانهن اچو، توھان کي ھڪ منظر ڏيکاريان!“ محمد خان اسان کي ان جاءِ تي آڻي بيھاريو، جتان ھيٺ، نئه ڪيھرجيءَ جو ابتدائي وڪڙ شروع ٿيندو نظر ٿي آيو. واقعي! ھي تمام سُھڻو منظر ھو. مون ان شاندار نظاري جون ٻه ٽي تصويرون ڇڪي ورتيون.

”ھوڏانهن ڏسو! ھوءَ چوٽي مدي بارگ، ھوءَ ھرباب لڪ واري چوٽِي (جنهن کي ڪي ماڻھو ’بندي جي قبر‘ به چون ٿا) ،۽ ھُـو ڪَچرڪ ھڪ ئي قطار ۾!“ اسان جون نظرون ڏکڻ طرف ھلندڙ کيرٿر جي ڪرنگھي تي ھيون، ۽ ان وقت اسان تقريباً ٽي ھزار فٽ بلنديءَ تي بيٺا ھئاسون. هن بلنديءَ تي به اسان کي هڪ ڀت تي سرهه چٽيل نظر آيا. هي هٿ اسان پوئتي نئه شانهر ۾ به ڏٺو هو (۽ ڳتي ڪيهرجي ۾ به آهي). هي چار سرهه هئا، جن جي آڏو هڪ گوشت خور جانور (شايد ننڍڙو شينهن) مهاڏو اٽڪايو بيٺو هو .

پنجين لڳي اسان ٻيھر اُٺن تي ھئاسون. قافلي کي ھر صورت ۾ سج لھڻ کان اڳ نئه جي تري ۾ لھڻو ھو! لَڪ جي ھن پار لھڻ لاءِ اڳتي سفر شروع ٿيو. لَڪ جي چوٽ تي ٽن کان اڍائي ھزار فٽ اوچا پُٺاڙا به سؤ سؤ فٽ جي لاھين چاڙھين وارا ھئا. چِٽن جو سلسلو ھاڻي به جاري ھو پر تمام ڇڊو ٿي چُڪو ھو. هن بلنديءَ تي هڪ هنڌ ڪجهه ٿير چٽيل هئا. ابتدائي اڌ ڪلاڪ جو سفر ته وري به سولو ھو. ھوش ان مھل اڏامي ويو، جڏھن اُٺ جبل جي گُريءَ تي اچي بيٺا! ھيءَ اُڀڪپري لاھِي پنڌ ته لھي پئي سگھجي، اُٺ تي سوار ٿي لھڻ وڏو جوکم کڻڻ ھو.

اڳيان اڳيان محمد خان جو اُٺ ھو، سندس اُٺ ۽ واڳ ڌڻي ٻئي تجربيڪار ھئا. اوٺار، پنهنجو اُٺ ڏاڍي خبرداريءَ سان اُڀڪپري گُـريءَ تان ھڪ قدم ھيٺ لاٿو. سياڻو اُٺ ھڪ قدم لاھي بيھي رھيو، ۽ ھيڏانهن ھوانهن ڏسي، ٻيو پير رکڻ جي جاءِ جاچڻ لڳو. جڏھن، ٻيو پير رکڻ جي جاءِ سمجھه ۾ آيس تڏھن اتي پير رکي، ھلڪو زور ڏيئي پَڪ ڪيائين ته مضبوط آھي يا نه؟ جڏھن اطمينان ٿيس، تڏھن ٽين وک لاءِ جاءِ ڳولڻ شروع ڪيائين. آڏو ڄڻ ته واٽ ئي ڪونه ھئي پر تجربيڪار اوٺار ھمٿ ڪري ان ھٿرادو پيچري تي ھلي پيا. اسان اُٺن تي سوار ئي رھياسون.

”خبردار! سنڀال! مضبوط ! خير آ ! پرواھه ناھي! مضبوط !“ ھمراھن اُٺن کي ۽ اُٺن تي ويٺلن کي وک وک تي ھڪلون ڏيئي ھمٿايو، ۽ ھوريان ھوريان گُـرِي لَھِي ويا. اڳتي ايتري تڪليف ڪونه ھئي. ھاڻي ته اسان به پاڻ کي شُتربان سمجھڻ شروع ڪيو ھو!

پر هيٺ پهچڻ کان اڳ اسان واٽ ۾ ٻه ٽي اهڙا کنڊر ضرور ڏٺا جن تي اسٽوپا هجڻ جو شڪ ڪري پيو سگهجي.